Thomas Edison liên quan gì đến cái chết voi Topsy?

Voi Topsy bị kết liễu như thế nào?

Topsy là một con voi cái được cho là bắt được ở Đông Nam Á vào khoảng năm 1875. Sau đó, qua hình thức mua bán voi, Topsy du nhập vào Hoa Kỳ, bắt đầu công việc biểu diễn cho các đoàn xiếc. 28 năm sau đó là chuỗi ngày dài bi kịch cho cuộc đời của voi Topsy.

Cuộc sống của những con voi đoàn xiếc không hề thoải mái, cũng chẳng hạnh phúc. Topsy khi còn nhỏ đã tham gia các chương trình xiếc dành cho trẻ em. Lớn lên, Topsy bắt đầu tham gia các loại hình biểu diễn phức tạp hơn. Các pha biểu diễn khó khăn và những hình phạt tàn bạo liên tục đến từ những người huấn luyện thường xuyên ngược đãi voi. Trong tình trạng bị ngược đãi lặp đi, lặp lại, không ít loài voi cuối cùng đã mất đi cảm xúc. Topsy là một điển hình.

Nhiều năm trôi qua, Topsy ngày càng nóng tính, hung hãn hơn vì bị ngược đãi tàn ác. Topsy nổi tiếng một cách đáng buồn vì tấn công, đáp trả những người đối xử thô bạo với mình. Năm 1902, người đàn ông tên James Fielding Blount trong lúc say rượu, đi vào khu nuôi thú, được cho là đã dí điếu xì gà đang cháy vào cơ thể Topsy, lúc đó ở rạp xiếc Forepaugh & Sells Brothers. Trong cơn thịnh nộ đầy đau đớn, Topsy phản ứng, giết chết anh ta. Vụ việc này được thổi phồng lên, rằng voi Topsy đã gây ra nhiều vụ giết người trước đó!

Công viên Luna, một công viên giải trí ở Coney Island, Brooklyn, thành phố New York (Hoa Kỳ) là nơi cư ngụ cuối cùng của voi Topsy. Ở đây, Topsy không chỉ diễn xiếc mà còn vận chuyển vật liệu xây dựng. Những người chủ của Topsy quyết định rằng, việc giữ một con voi nổi tiếng với những hành vi khó lường là không có lợi và cố gắng loại bỏ nó. Topsy trở nên khó điều khiển nhưng cũng không thể cho đi đâu vì không có rạp xiếc hay sở thú nào nhận nó. Biện pháp cuối cùng được tính đến, kết liễu cuộc đời của voi.

Frederic Thompson và Elmer Dundy, những người quản lý công viên Luna, ban đầu thông báo, Topsy sẽ bị treo cổ công khai. Khi nghe kế hoạch của Thompson và Dundy, Hiệp hội phòng chống hành vi tàn ác đối với động vật (Society for the Prevention of Cruelty to Animals - SPCA) của Hoa Kỳ đã can thiệp và phản đối: Treo cổ là hình phạt tàn nhẫn và vô nhân đạo. Sau đó, Thompson và Dundy bàn bạc, thảo luận với SPCA về các lựa chọn thay thế, quyết định sử dụng kết hợp giữa đầu độc, siết cổ và điện giật.

Chủ nhật ngày 4/1/1903, được chọn là ngày hành quyết. Topsy được dắt đến bãi đất trống trong công viên. Một sợi dây thừng được quàng quanh cổ voi. Topsy bị cho ăn cà rốt tẩm kali xyanua. Phần thực hiện điện giật được giao cho các công nhân của Công ty điện chiếu sáng Edison của Brooklyn. Đôi dép với các điện cực bằng đồng được gắn vào chân voi, một vào chân trước bên phải, một vào chân sau bên trái; một dây dẫn nối đến công tắc điện trong công viên. Dòng điện xoay chiều được lấy từ trạm biến áp Coney Island cách công viên Luna chín dãy nhà. Lúc 2:45 chiều, khi có tín hiệu ra lệnh, một thợ điện bật công tắc, dòng điện 6.600 volt chạy qua cơ thể con voi. Topsy gần như ngã nhào ngay lập tức, không một tiếng rên. Sau 10 giây bị điện giật, dòng điện tắt đi, cơ thể Topsy cứng đờ, không còn cử động. Chiếc thòng lọng quanh cổ voi cũng thắt chặt lại. Topsy được tuyên bố đã chết.

Khá đông người đến chứng kiến cuộc kết liễu voi Topsy. Trong số báo chí truyền thông đến tác nghiệp, có hãng phim Edison Manufacturing thực hiện đoạn phim ngắn dài 74 giây, với tên gọi “Điện giật một con voi”! (Electrocuting an Elephant). Bộ phim sau đó chiếu cho khán giả khắp cả nước xem.

Công viên Luna đã bị phá hủy trong một trận hỏa hoạn kinh hoàng năm 1944 và đóng cửa hẳn.

Edison liên quan gì đến cái chết của voi Topsy?

Sự kiện voi Topsy bị điện giật tại công viên Luna năm 1903, cùng với các vụ điện giật động vật mà Thomas Edison thực hiện trước đó, được dư luận cho rằng, chính Edison khuyên nên xử tử voi Topsy bằng cách cho điện giật; hoặc chính Edison là người chỉ đạo, dùng dòng điện xoay chiều chạy qua để điện giật chết voi Topsy!

Thật ra, đây là kiểu dư luận phỏng đoán mơ hồ, rằng Edison muốn chứng minh quan điểm của mình, dòng điện xoay chiều (AC) là nguy hiểm, qua đó làm mất uy tín một dạng điện mới vừa được phát minh, đồng thời nâng cao lợi ích thương mại cho dòng điện một chiều (DC) của mình.

Nhưng xét trên các khía cạnh lịch sử và logic, không thấy mối liên quan nào giữa Edison và cái chết của voi Topsy. Điểm liên quan duy nhất dễ hiểu, Edison ủng hộ DC, thứ mà ông có bằng sáng chế trong tay và thu được lợi nhuận từ tiền bản quyền bằng sáng chế này. AC do George Westinghouse và Nicola Tesla đưa ra, nếu chiếm lĩnh thị trường, sẽ ảnh hưởng đến quyền lợi của chính Edison.

Trong cuộc cạnh tranh để giành quyền kiểm soát cơ sở hạ tầng điện của Mỹ, mặc cho nỗ lực của Edison dùng chiến dịch truyền thông làm hạ uy tín của AC thì DC vẫn thất thế. Bởi dòng điện xoay chiều tỏ ra hiệu quả hơn trong việc truyền tải điện trên khoảng cách xa hơn.

Cụ thể, năm 1893, George Westinghouse sử dụng hệ thống AC của Tesla, trình diễn tại triển lãm Columbian World ở Chicago. Sự hiệu quả của AC là một yếu tố giúp họ hợp tác với General Electric, giành được hợp đồng lắp đặt máy phát điện xoay chiều đầu tiên tại Niagara, mang tên Tesla. Qua đó, khẳng định các ưu điểm của AC so với DC. Từ đó, AC trở thành tiêu chuẩn cho hệ thống điện của Hoa Kỳ và sau này mở rộng ra thế giới.

Trên thực tế, voi Topsy bị kết thúc mạng sống vào tháng 1/1903, trong khi cuộc chiến dòng điện giữa DC và AC đã kết thúc gần 10 năm trước đó, với phần thắng nghiêng về phía AC. Edison đã mất lợi ích kinh doanh điện gần 10 năm trước đó rồi.

Việc quyết định chấm dứt cuộc sống của voi Topsy là của những người chủ công viên Luna, chứ không phải của Edison. Việc quyết định hình thức cho điện giật chết voi Topsy là cuộc bàn bạc, thảo luận giữa những người chủ công viên Luna và SPCA Hoa Kỳ, chứ không phải Edison đưa ra đề nghị làm thí nghiệm giật chết một con voi để chứng minh quan điểm của mình về dòng điện xoay chiều là nguy hiểm.

Tìm hiểu sâu hơn một chút, cơ sở để SPCA có ý kiến về dùng điện giật như một phương tiện nhân đạo để sát hại động vật có thể bị ảnh hưởng bởi các thí nghiệm tại Phòng thí nghiệm West Orange của Edison trong thời gian đó. Cuối thập niên 1880, Edison được thúc đẩy tiến hành thí nghiệm trên động vật khi người sáng lập SPCA là Henry Bergh, Jr., liên hệ với Edison để tìm hiểu, điện giật có thể là cách nhân đạo để giết những động vật không mong muốn hay không. Edison và các trợ lý của ông đã thí nghiệm cho điện giật một số động vật, chủ yếu là chó, mèo hoang do SPCA cung cấp.

Những thí nghiệm này tại Phòng thí nghiệm West Orange của Edison đã thuyết phục các quan chức SPCA rằng, điện giật là một cách kết liễu sự sống động vật một cách nhân đạo và hiệu quả hơn là dìm nước (đối với chó) hoặc treo cổ (đối với các động vật khác). Các cộng sự của Edison cũng sử dụng kết quả nghiên cứu này trong phòng thí nghiệm trong “cuộc chiến dòng điện” (1886 - 1896) để chứng minh rằng AC nguy hiểm hơn DC.

Khi các người chủ công viên Luna quyết định sử dụng phương pháp điện giật đối với voi Topsy, họ yêu cầu sự hợp tác của một công ty điện lực địa phương: Công ty điện chiếu sáng Edison (Edison Electric Illuminating Company) của Brooklyn. Công ty điện chiếu sáng Edison này có thuộc quản lý của Thomas Edison không?

Giống như nhiều công ty điện chiếu sáng địa phương trên khắp Hoa Kỳ, công ty điện chiếu sáng Edison ở Brooklyn sử dụng tên Edison vì ban đầu họ sử dụng hệ thống phát điện Edison theo giấy phép của Edison Electric Light Co. của thành phố New York. Trong vụ việc voi Topsy năm 1903, không có bất cứ tài liệu, bằng chứng, bài báo nào cho thấy các nhà quản lý công viên Luna, SPCA hay công ty điện chiếu sáng Edison của Brooklyn đã liên lạc với Edison về thực hiện vụ việc.

Vào thời điểm Topsy qua đời, Edison không còn tham gia kinh doanh điện, điện chiếu sáng nữa. Năm 1892, ông đã bị mất quyền kiểm soát công ty điện lực của mình (thành lập tháng 4/1889) sau vụ sáp nhập giữa công ty Edison General Electric của Thomas Edison và công ty điện lực Thomson - Houston, thành General Electric. Sau đó, năm 1893 ông bán toàn bộ cổ phiếu của mình tại General Electric để tài trợ cho một liên doanh luyện quặng sắt.

Một công ty khác của Edison là công ty chiếu sáng Edison (Edison Illuminating Company), thành lập năm 1880, cũng được Consolidated Gas mua lại vào năm 1901, trước hai năm thời điểm voi Topsy bị sát hại.

Phải chăng phim làm về sự kiện đặc biệt này được đặt tựa đề “Điện giật một con voi - Thomas A. Edison”, là câu trả lời cho Thomas Edison trực tiếp tham gia vụ việc này?

Edison Manufacturing Co. được thành lập ngày 5/5/1900. Mặc dù Edison là chủ tịch của Edison Manufacturing Co., nhưng mọi hoạt động hằng ngày đều do phó chủ tịch kiêm tổng giám đốc William E. Gilmore điều hành. Điều đáng chú ý là không có thư từ nào của Edison trong thời kỳ đó đề cập đến chỉ đạo Gilmore hay Edison Manufacturing Co. làm phim về sự kiện voi Topsy.

Còn việc tên của Thomas A. Edison được ghi ở cuối phim là chuyện bình thường, bởi chính hãng phim này đã thực hiện hơn 1.000 phim ngắn trong giai đoạn đó, mang tên Edison và họ thường thực hiện những đoạn phim mà không có sự góp ý hay chỉ đạo từ Edison về những gì đã được quay. Rất có thể hãng phim Edison Manufacturing ghi lại cảnh Topsy bị điện giật chỉ vì đây là sự kiện truyền thông được dư luận quan tâm.

Nếu Edison liên quan trực tiếp hay gián tiếp, báo chí chắc chắn sẽ chú ý đến điều đó, vì ông là một trong những nhân vật nổi tiếng nhất của Hoa Kỳ. Đằng này, không báo chí nào nhắc đến ông vào thời điểm đó. Tất nhiên, Edison có thể dàn dựng vụ giết voi Topsy từ xa. Có thể Edison vẫn giữ sự oán giận còn sót lại từ cuộc chiến AC với DC và quyết định trút giận lên một con vật. Nhưng đây chỉ là những điều phỏng đoán mơ hồ, không ai biết được một cách chắc chắn. Edison nhận được rất ít (nếu có) từ cái chết của Topsy.